Najbardziej znana i jedna z największych świątyń katolickich na świecie swój dzisiejszy wygląd zawdzięcza najwybitniejszym twórcom włoskim XVI i XVII w.

Jest najbardziej rozpoznawalnym dziełem architektonicznym nie tylko przez chrześcijan, ale i turystów. Tutaj przenikają się dwa światy: boski i ludzki i tu ucieleśnia się pragnienie spotkania człowieka z Bogiem. Kolosalna kopuła wieńczy Bazylikę św. Piotra i góruje nad całym miastem; jest widoczna z okolicznych wzgórz. Jej najwyższy punkt wznosi się 120 m nad posadzką kościoła. Bazylika jest symbolem piękna, majestatu i geniuszu artystów, i prawdziwym wyczynem sztuki architektonicznej. Wierni przybywają do niej z całego świata, aby pomodlić się u grobu Apostoła Piotra i otrzymać błogosławieństwo papieża.

Dawna bazylika Konstantyna

Świątynia ku czci Apostoła Piotra zbudowana została z cegły i marmurowych bloków. Znajdują się w niej doczesne szczątki Apostoła Piotra. Bazylika zawdzięcza swe powstanie papieżowi Sylwestrowi I i cesarzowi Konstantynowi Wielkiemu. Papież Sylwester I zasiadał na stolicy Piotrowej ponad 20 lat (314-335), a cesarz w okresie swego panowania (306-337) zagwarantował w Edykcie Mediolańskim z 313 r. chrześcijanom swobody religijne. Jedną z ofiar prześladowania chrześcijan za czasów cesarza Nerona po pożarze Rzymu w 64 r. był Apostoł Piotr, ukrzyżowany na miejscu, gdzie wówczas znajdował się rzymski stadion, na którym odbywały się wyścigi rydwanów. Jego ciało zostało pochowane na wzgórzu watykańskim tuż po jego męczeńskiej śmierci. Grób św. Piotra, jako kogoś wyjątkowego, otoczono od razu powszechnym szacunkiem.

 

 

W jednej z biografii papieży, zawartej Liber Pontificalis, czytamy, że Anaklet, prezbiter, męczennik i święty Kościoła katolickiego (późniejszy papież od 79-91 r.), w niecałe 30 lat po śmierci św. Piotra zbudował na jego grobie memorię (nazwą tą określano małą budowlę wzniesioną nad grobem męczennika w pierwszych wiekach; potem używano też nazwy martyrion lub confessio). Później około 160 r. wystawiono pomnik nagrobny aedicula - zwany również Trofeum Gajusza. Grobowiec ten stał się centrum późniejszej bazyliki Konstantyna, której budowę rozpoczęto w latach 321-329 lub 322-333. Aby stworzyć odpowiednią dla świątyni platformę, ścięto wierzchołek wzgórza i podniesiono o 8 m zbocze; przerzucono ok. 40 000 m³ ziemi. Wcześniej znajdował się na tym terenie cmentarz pogański z nagrobkami i mauzoleami. Chociaż cesarz jako pontifex maximus, posiadający najwyższą władzę, mógł swoją decyzją uchylić prawo cmentarne, pogwałcił jednak świętość cmentarza i skazał na zagładę prawie całą nekropolię; przez to naraził się na gniew wielu ludzi, bo uderzył w uczucia religijno-rodzinne i przywiązanie ludzi do kultu zmarłych. Aby wyróżnić jeden jedyny grobowiec św. Piotra i uczynić z niego punkt centralny wznoszonej świątyni, wywłaszczył prawnych właścicieli grobowców. Ocalała tylko niewielka cześć cmentarza.

Na platformie o wymiarach 290 na 90 m położono fundamenty pod bazylikę. Miała ona 5 naw rozdzielonych 22 kolumnami. Była to wielka budowla, przed którą znajdował się narteks, przedsionek przeznaczony dla penitentów. Nawa główna, znacznie wyższa, pokryta była dwuspadowym dachem i drewnianym stropem, wspierającym się na 11 olbrzymich żerdziach. Gdy przy rozbiórce w 1605 r. zrzucono jedną z nich, okazało się, że ma ponad 29 m długości i 2 m grubości. Dach pokrywały dachówki: na transepcie wykonane z pozłacanego brązu, ściągnięte z rzymskiej świątyni Wenus; dachówki nawy głównej i naw bocznych były kamienne lub ołowiane. Bazylika św. Piotra była oświetlana światłem dziennym, wpadającym do wnętrza przez 72 okna, a po zmroku bazylikę rozjaśniało światło świec i 700 lamp oliwnych. W czasie świąt używano olbrzymich kandelabrów, wśród nich składającego się z 1370 świec, podarowanego przez papieża Hadriana I. Wysokość fasady miała 38 m, długość bazyliki wynosiła według jednych historyków 85-95 m, według innych - 122 m, szerokość 64 m. Konchę apsydy zdobiła mozaika ukazująca Chrystusa ze św. Piotrem i Pawłem po bokach. Przed nią stała memoria Konstantyna. Na pograniczu transeptu i apsydy znajdowało się cyborium (zmonumentalizowany baldachim, wykonany najczęściej z kamienia). Wspierało się ono na 12 kręconych kolumnach, których 6 pochodziło z Azji Mniejszej, a 6 z Rawenny. Cyborium zburzono w 1544 r. w związku z budową nowej, obecnej bazyliki. Ołtarz główny zbudowano nad konfesją, czyli bezpośrednio nad grobem św. Piotra. Podłoga bazyliki wyłożona była kamiennymi płytami, głównie marmurowymi o geometrycznych formach. Posadzkę zdobiło też 6 dużych kolistych płyt zwanych rote.

W bazylice znajdowała się też słynna brązowa statua św. Piotra. Uważano przez wieki, że pochodziła z IV lub V w. Dziś panuje przekonanie, że powstała w XIII w. (obecnie umieszczona w nowej Bazylice św. Piotra na renesansowym tronie. Wierni całując i dotykając prawej stopy Świętego, zamienili ją przez wieki w gładki owal. Posadzka z czasem została pokryta nagrobkami, a wzdłuż ścian umieszczono marmurowe sarkofagi.

 

 

Prawdziwą perłą bazyliki było oratorium, które papież Jan VII poświęcił Najświętszej Maryi Pannie jako Kaplicę żłóbka. Było ono ozdobione wspaniałymi mozaikami. Bazylikę poprzedzało atrium ok. 90 m długości i tej samej co świątynia szerokości. Pod koniec V w. papież Symplicjusz (468-483) upiększył i rozbudował atrium (gromadzili się w nim katechumeni i pokutnicy, którym nie wolno było wchodzić do świątyni). Miało ono imponujące rozmiary: 62 na 56 m. Jeden z boków atrium, bezpośrednio przylegający do fasady bazyliki, nazywał się Porticus Pontificum. W nim pochowano 34 papieży, począwszy od Leona Wielkiego (+461 r.) do Sergiusza I (+701 r.). Powyżej na ścianie była umieszczona mozaika Giotta zwana Navicella. Atrium otoczone z czterech stron portykami (krużgankami), których dach spoczywał na 46 kolumnach, było wspaniałym ogrodem. W środku miało basen do ablucji Cantarius - rodzaj fontanny w kształcie pionowej szyszki z brązu (przypuszcza się, że została ona zabrana z Panteonu bądź z mauzoleum Hadriana, a teraz zdobi dziedziniec zwany Piniowym w Pałacu Watykańskim). Z tej wielkiej szyszki spływała woda. Całą fontannę nakrywał brązowy baldachim, oparty na  porfirowych kolumnach, ozdobiony dwoma pawiami i czterema pozłacanymi delfinami również z brązu. Ocalałe pawie stoją dziś w Muzeum Watykańskim.

W ścianę jednego z czterech portyków (tego na wprost fasady kościoła) wybudowano za pontyfikatu Stefana III (752-767) najwyższą w mieście dzwonnicę ze złoconą kulą na wieży. Na kuli umieszczono koguta z metalu (była to aluzja do piejącego koguta po wyparciu się Jezusa przez Szymona Piotra). Ten pierwszy kurek na dachu, stał się czcigodnym antenatem wszelkich późniejszych kurków na kościołach w Europie.

Freski i mozaiki zdobiły portyki atrium. Od połowy VI w. od atrium do Tybru i do Zamku Anioła prowadził kryty portyk, chroniący pielgrzymów przed słońcem i deszczem. Mury nawy głównej bazyliki pokrywały wspaniałe freski wykonane za pontyfikatu Leona Wielkiego (440-461) i odnowione przez papieża Formozusa (891-896). Do bazyliki prowadziło 5 bram. Trzy środkowe wiodły do nawy głównej, zaś dwie zewnętrzne do naw bocznych. Przez wieki zmieniało się też otoczenie świątyni. Wokół niej powstawały klasztory, kościoły, diakonie, hospicja i mauzolea. Po najeździe Saracenów w 843 r. wzgórze watykańskie opasano potężnymi murami, których budowę ukończono za Leona IV (847-855). Bazylika konstantyńska przez wieki była podmywana przez wody spływające ze wzgórza watykańskiego, ucierpiała też od częstych działań wojennych i trzęsień ziemi. W ciągu ponaddwunastowiecznej historii bazylika zmieniała swój wygląd. Jej pięcionawowe proste wnętrze przemieniło się w „labirynt” chaotycznie wznoszonych kaplic i oratoriów. Liczba ołtarzy sięgała 120. Pierwotna Bazylika św. Piotra z upływem czasu uległa znacznemu zniszczeniu. Gdy papieże opuścili Rzym, przenosząc swą siedzibę do Viterbo, a potem do Awinionu, zaniedbanej i okradanej bazylice zagroziła ruina. Mimo wielu zniszczeń przetrwała aż do XV w., kiedy papież Mikołaj V (1397-1455) postanowił ją rozebrać i na jej miejscu wystawić o wiele wspanialszą świątynię  nad grobem pierwszego biskupa Rzymu, św. Piotra. Realizacja tego postanowienia musiała jednak jeszcze poczekać.

Nowa Bazylika św. Piotra

Papież Juliusz II (1503-1513) podjął decyzję całkowitej przebudowy starej świątyni. Miała to być budowla centralna z kopułą na planie krzyża greckiego, równoramiennego. Projekt i kierownictwo nowej budowy zlecił papież wielkiemu architektowi renesansu Donato Bramantemu (1444-1514), ale ten wkrótce zmarł. Wielu wybitnych artystów powoływali wówczas do kontynuacji budowy kolejni papieże. W 1546 r. Paweł III (1534-1549) powołał do pracy nad bazyliką Michała Anioła Buonarrotiego (1475-1564), który liczył sobie już 72 lata. Zgodził się i powrócił do projektu Bramantego (na planie krzyża greckiego z wielką kopułą, dużo większą, niż planował Bramante).W 1564 r. zmarł Michał Anioł, ale po 18 latach pracy przy bazylice kopuła już się wznosiła nad bazyliką. Po śmierci mistrza postawili ją ostatecznie Giacomo della Porta (1532-1602) i Domenico Fontana (1543-1607). Za papieża Pawła V (1605-1621) poszerzono budowlę. Miała ona trzy nawy. Zburzono przylegające do lewej nawy kaplice i ostatecznie przedłużono główną nawę, nadając budowli – wbrew życzeniu Michała Anioła – kształt podłużny. Przedłużenia dokonał Carlo Maderna (1556-1629). On to w początkach XVII w. postawił nową fasadę bazyliki z kolosalnym portykiem. W dniu 18 listopada 1626 r. papież Urban VIII (1623-1644) konsekrował nową bazylikę, ale prace wciąż jeszcze trwały.

 

 

Po śmierci Maderny roboty przejął architekt, rzeźbiarz i wielki przedstawiciel baroku rzymskiego Gianlorenzo Bernini (1598-1680). On to zaprojektował bogaty wystrój wnętrza, nadając jednolity renesansowy charakter świątyni. Jego dziełem jest obecny ołtarz, tzw. konfesja (od łac. confessio – wyznanie, złożone przez Piotra, które doprowadziło do jego męczeństwa). umieszczona dokładnie nad grobem Apostoła, zwana memorią Konstantyna. Można się dostać do tego grobu dwubiegowymi schodami. Przy tym ołtarzu celebruje jedynie papież. Ołtarz Berniniego  oparty jest na wspaniałych kręconych kolumnach odlanych ze spiżu, zabranego dla oszczędności z Panteonu. Lorenzo Bernini pracował nad tym dziełem w latach 1624-1633. Papież Urban VIII poświęcił je 28 czerwca 1633 r. Patrząc na główny ołtarz, po prawej stronie w pobliżu konfesji, widzimy potężną figurę św. Piotra (pochodzącą z dawnej bazyliki), której stopa wycałowana przez miliony ust, jako wyraz przywiązania wiernych do Stolicy Piotrowej, uległa znacznemu zniekształceniu.

W apsydzie znajduje się słynna „katedra”, czyli tron, na którym według podania miał zasiadać św. Piotr. Tron jest umieszczony nad ołtarzem, jakby w powietrzu, otoczony monumentalnymi posągami czterech świętych doktorów Kościoła: Ambrożego, Augustyna, Atanazego i Jana Złotoustego.

Bernini jest też twórcą wspaniałej oprawy urbanistycznej Bazyliki św. Piotra. W połowie XVII w. zbudował on plac otoczony kolumnadą. Budowa nowej świątyni trwała 120 lat (1506-1626), a jej kolejnymi realizatorami byli: Rafael Santi (1483-1520), Antonio de Sangallo – młodszy (1485-1546) i Baldassarre Peruzzi (1481-1536). Całość wykończył Michał Anioł (1475-1564), Jacopo Barozzi da Vignola (1507-1573), Domenico Fontana (1543-1607) i Giacomo della Porta (1540-1602). Do świątyni wiodą wielostopniowe schody, u których szczytu znajdują się dwa potężne posągi: św. Piotra i św. Pawła. Do bazyliki wchodzi się przez 5 kutych w brązie, artystycznie wykonanych bram. Jedne drzwi po prawej stronie są zamknięte, a otwiera się je tylko raz na 25 lat - z okazji Roku Świętego. Jest to dzieło włoskiego rzeźbiarza Vica Consortiego (1902-1979). Drzwi te odlane w brązie (zainaugurowane 24 XII 1949 r.) zastąpiły poprzednie z 1749 r., rzeźbione w drewnie. Brama środkowa (wys. 7 m) pochodzi z bazyliki pierwotnej.

Wspaniałą perspektywę widoczną z Via della Conciliazione zyskała bazylika dopiero 300 lat później po wyburzeniu lub przeniesieniu innych budowli. Do bazyliki wiedzie szeroka aleja, wybudowana przez Benito Mussoliniego na pamiątkę Traktatów laterańskich zawartych z papieżem Piusem XI w 1929 r. Aleja ta prowadzi na olbrzymi plac św. Piotra, mogący pomieścić ponad 300 tysięcy osób. Plac ma kształt elipsy, symbolu wszechświata. Na środku placu stoi obelisk ku czci boga słońca, sprowadzony przez cesarza Kaligulę z Egiptu do Rzymu w 37 r. p.n.e. Neron umieścił go w Cyrku Wielkim, a papież Sykstus V ustawił go na placu przed Bazyliką św. Piotra w 1586 r., umieszczając na jego szczycie cząstkę relikwii Krzyża Świętego. Obelisk liczy sobie więc już ponad 3000 lat. Obok obelisku znajdują się dwie imponujące wielkością fontanny. Plac jest szeroki na 240 m i otacza go kolumnada Berniniego, zaprojektowana w latach 1657-1663. Plac składa się z dwóch części: owalnej, otoczonej dwiema kolumnadami otwartymi w kierunku miasta i bazyliki, oraz trapezowej, przylegającej do jej wschodniej fasady. U podstaw owalnej części leży elipsa, której centrum wyznacza egipski obelisk z dwiema fontannami po bokach. W kolumnadzie są 284 potężne kolumny i 88 filarów. Na ich zwieńczeniu znajduje się attyka z posągami 140 świętych, wśród nich m.in. św. Jacka Odrowąża, pierwszego polskiego dominikanina. Sama bazylika ma 211 m długości i może pomieścić kilkadziesiąt tysięcy ludzi. Kopuła to dzieło Michała Anioła. W prawej nawie bazyliki, w kaplicy Świętego Krzyża, znajduje się słynna Pieta, rzeźba Michała Anioła, jedyne dzieło noszące jego podpis, wykonane z jednego bloku marmuru kararyjskiego w 1499 r.

Bazylika posiada 10 kaplic, groby i pomniki papieży, figury głównych założycieli zakonów, a także relikwie świętych, m.in. Grzegorza z Nazjanzu (+ 390), Leona I Wielkiego (+ 461), Grzegorza I Wielkiego (+ 604), Jozafata (+ 1623), Innocentego XI (+ 1689), Piusa X (+ 1914), św. Jana XXIII (+1963 ), św. Pawła VI (1978), i św. Jan Pawła II (+2005). Obok posągu św. Andrzeja Apostoła schodzi się do podziemi, okalających od dołu konfesję i ołtarz główny. Znajdują się tam groby papieży, a także kaplice, m.in. Matki Bożej Ostrobramskiej i Matki Bożej Częstochowskiej.

Od czasu wyboru w roku 1978 r. polskiego papieża Jana Pawła II Bazylika św. Piotra stała się jeszcze bliższa sercu każdego Polaka, bo tam spoczywa w kaplicy św. Sebastiana ten św. Papież. Miejsce jego spoczynku znajduje się po prawej stronie od wejścia do bazyliki (aby tam trafić, należy minąć znajdującą się w najbliższym sąsiedztwie kaplicę z Pietą Michała Anioła). Pielgrzymi z Polski ze wzruszeniem oglądają w bazylice pamiątki związane z naszym krajem. Portret i epitafium królowej Wielkiej Brytanii, Francji i Irlandii Marii Klementyny Sobieskiej (1702-1735) , małżonki Jakuba III Stuarta, katolickiego pretendenta do tronu Anglii, zmarłej w Rzymie w wieku 33 lat. Była ona córka Jakuba Sobieskiego i Jadwigi Elżbiety Neuburskiej, a wnuczką Jana III Sobieskiego. Jej doczesne szczątki spoczywają w podziemiach bazyliki św. Piotra (w Grotach Watykańskich), a mozaikowy portret podtrzymuje putto. Obok portretu widnieje uosobiona cnota Miłości w postaci kobiecej. Mozaika jest kopią obrazu Ludovico Sterna (1709-1777) i jest dziełem Pietro Paolo Cristofariego (1685-1743). Tak więc nie prawdą jest – jak podają czasami przewodnicy, że jest to jedyny obraz w bazylice nie będący mozaiką. Inną pamiątką polską jest mosiężna tabliczka na posadce bazyliki, która podaje informację, że do tego miejsca (103,5 m) sięgałby kościół Mariacki w Gdańsku.

Bazylika była miejscem obrad ostatnich soborów watykańskiego I i watykańskiego II: Przez wieki przybywali do Watykanu chrześcijanie, aby utwierdzić się w wierze. Podążali do grobu Apostoła Piotra i do jego następców na stolicy Piotrowej, a miasto i państwo to przyjmowało i przyjmuje, jak kiedyś tak i dzisiaj wszystkich swoimi szerokimi ramionami kolumnady Berniniego. To tutaj św. Apostoł Piotr bierze symbolicznie świat w swe objęcia, budząc głębokie przeżycia w sercach i umysłach wiernych.